27
БЕЛАРУСКІ ДЗЯРЖАЎНЫ УНІВЕРСІТЭТ
ФІЛАЛАГІЧНЫ ФАКУЛЬТЭТ
АНТРАПОНІМЫ Ў ТВОРЧАЙ СПАДЧЫНЕ ЎЛАДЗІМІРА КАРАТКЕВІЧА
Студэнткі IV курса
Філалагічнага факультэта
Спецыяльнасць “Беларуская філалогія”
Кароткінай А. А.
Навуковы кіраўнік- кандыдат
педадагічных навук – дацэнт
Якуба С.М.
Мінск, 2007
Змест
Уводзіны
1.Антрапонімы ў творы У. Караткевіча
2.Імёны
2.1 Славянскія і запазычаныя імёны
2.2 Як утварыліся імёны
2.3 Iмя па бацьку
3.Прозвішчы
4.Мянушкі
Заключэнне
Спіс выкарыстанай літаратуры
Уводзіны
Вывучэнне анамастычнай лексікі – асабовых уласных імёнаў, мянушак,
прозвішчаў, розных тапанімічных назваў, псеўданімаў у беларускім
мовазнаўстве і літаратуразнаўстве пачалося параўнальна нядаўна. За
апошнія гады прыкметна актывізавалася цікавасць да анамастычных праблем,
пра што сведчаць шматлікія навуковыя і навукова-метадычныя працы, у якіх
разглядаюцца як агульныя, так і прыватныя асаблівасці анамастыкі.
1.Антрапонімы – гэта уласныя імёны літаратурных персанажаў (прозвішчы,
імёны і імёны па бацьку, мянушкі, празванні, назвы персанажа па назве
населенага пункта і інш., уласныя імёны рэальных асоб (палітычных
дзеячаў, пісьменнікаў, вучоных, сваякоў і знаёмых пісьменніка).
Увогуле, антрапонімы ўяўляюць сабой вялікі пласт лексічных адзінак,
сфера функцыянавання якіх надзвычай разнастайная. Пра гэта сведчыць
ужыванне ўласных імёнаў у маўленні, у мастацкай літаратуры, дзе “імя,
яго сэнс і форма, сітуацыя выкарыстання і нават яго адсутнасць ніколі не
бывае выпадковым, нязначным”.
Антрапонімы з’яўляюцца неад’емным кампанентам твораў мастацкай
літаратуры, іншых жанраў і разнавіднасцяў вуснай і пісьмовай мовы,
складаюць значную частку слоўніка любога мастацкага твора, якая мае
шэраг прыкмет і асаблівасцяў, што адрознівае іх ад іншых лексічных
адзінак у мастацкім тэксце. Яны з’яўляюцца яскравым паказчыкам
нацыянальных традыцый, якія прадаўжае і ўзбагачае мастак слова. Праз іх
прасочваюцца адносіны пісьменніка да персанажа – носьбіта імя,
сцвярджаецца аўтарская ідэя твора, выяўляецца моўная культура. Лінгвісты
ў такіх адзінках выяўляюць наступныя характэрныя для іх функцыі, важныя
для асэнсавана акрэсленага ўспрыняцця мастацкага тэксту: пазнавальную,
адрасную, ідэалагічную, сацыяльна-ацэначную, эмацыянальна-экспрэсіўную і
інш., якія ў канкрэтным творы, у канкрэтным антрапоніме могуць
рэалізоўваць усе ці некаторыя з названых уласцівасцяў з большай ці
меншай ступенню выразнасці, адпаведнасці зместу мастацкага твора або
аўтарскай ідэі і інш. Вывучэнне спецыфікі антрапонімаў у творах адкрывае
перспектыву паглыблена даследаваць асаблівасці мовы і стылю пісьменніка,
заглянуць у яго творчую лабараторыю, прасачыць этапы станаўлення яго
майстэрства, а таксама эвалюцыю зараджэння і напісання асобных
літаратурных твораў і асобных жанраў літаратуры.
Калі прызнаць, што чалавек – гэта кніга, то ў ёй мовай імёнаў і
прозвішчаў можна напісана радаводная гісторыя. Варта адзначыць, што
антрапанімічныя назвы – гэта энцыклапедыя мовы, своеасаблівая памяць
народа, гістарычныя помнікі, у якіх адлюстраваліся традыцыі, побыт
беларусаў і іншых народаў, што пражывалі на тэрыторыі сучаснай Беларусі
і з якімі кантактавалі нашы продкі. Таму пры вывучэнні антрапонімаў
абавязкова ўлічваюцца і выкарыстоўваюцца звесткі з гісторыі, геаграфіі і
іншых гуманітарных і прыродазнаўчых навук.
2. Уладзімір Караткевіч
Уладзімір Сямёнавіч Караткевіч нарадзіўся 26 лістапада 1930 г. у Оршы
Віцебскай вобласці. У час Вялікай Айчыннай вайны знаходзіўся ў эвакуацыі
ў Пермскай вобласці, пасля ў Чкалаве. У 1944 г. вярнуўся на радзіму,
атрымаў сярэднюю адукацыю ў Оршы. Пасля заканчэння філалагічнага
факультэта Кіеўскага ўніверсітэта імя Т.Р.Шаўчэнкі (1954) настаўнічаў у
вёсцы Лесавічы Тарашчанскага раёна Кіеўскай вобласці (1954-1956), а
потым два гады працаваў настаўнікам у Оршы. У 1960 г. скончыў Вышэйшыя
літаратурныя, а потым Вышэйшыя сцэнарныя курсы (1962) у Маскве.
Упершыню У. Караткевіч выступіў у друку з вершам “Машэка” ў 1955 г.
Неўзабаве выйшла ў свет кніга паэзіі “Матчына душа” (1958), потым –
“Вячэрнія ветразі” (1960), “Малая Іліяда” (1969), “Быў. Ёсць. Буду”
(1986). Караткевіч – таксама аўтар збонікаў апавяданняў “Блакіт і золата
дня” (1961), раманаў “Нельга забыць” (1962), “Дзікае паляванне караля
Стаха” (1964; твор экранізаваны), “Каласы пад сярпом тваім” (1968; твор
экранізаваны), “Хрыстос прызямліўся ў Гародні” (1972), “Чорны замак
Альшанскі” (1979; твор экранізаваны), кніг аповесцей і апавяданняў
“Чазенія” (1970), “Вока тайфуна” (1974), “З вякоў мінулых” (1978),
“Зброя” (1981).
У. Караткевіч вядомы і як драматург. Ім напісаны п’есы “Млын на Сініх
Вірах” (1957, паст. У 1959 г.), “Званы Віцебска” (1977, паст. у 1974
г.), “Кастусь Каліноўскі” (паст. у 1978 г.), “Калыска чатырох чараўніц”
(паст. у 1982 г.)
У. Караткевіч пісаў і для дзяцей. Юнаму чытачу адрасаваны яго сборнікі
“Казкі (1975 г.), нарысы “Белавежская пушча” (1975 г.), “зямля пад
белымі крыламі” (1977 г.).
За раман “Чорны замак Альшанскі”іпісьменнікутпрысуджана Дзяржаўная
прэмія БССР імя Якуба Колоса ў 1984 г.
Памёр У Караткевіч 25 ліпеня 1984 г.
Мэта і задачы даследавання.
Асноўнай мэтай курсавой працы з’яўляецца даследаванне асаблівасцей
анамастычных адзінак у мастацкім тэксце. Для дасягнення мэты былі
пастаўлены наступныя задачы:
1. Фарміраваць веды пра антрапонімы як частку лексічнага фонду
беларускай мовы, пра іх паходжанне, заканамернасці развіцця, адметнасць
будовы і пашырэння на тэрыторыі Беларусі;
2. Зацікавіць праблемай вывучэння беларускай антрапаніміі;
3.Ахарактарызаваць структурныя і семантычныя асаблівасці антрапанімічных
адзінак, ужытых Уладзімірам Караткевічам у рамане “Каласы пад сярпом
тваім”;
4. Выявіць ролю імёнаў і прозвішчаў у антрапанімічнай сістэме твора.
Аб’ект і прадмет даследавання.
Аб’ектам даследавання з’яўляецца мова беларускай мастацкай літаратуры,
яе анамастыкон. Прадметам даследавання – асабовыя ўласныя імёны,
прозвішчы, мянушкі у рамане Уладзіміра Караткевіча “Каласы пад сярпом
тваім”.
Метады праведзенага даследавання.
Асноўны метад даследавання – апісальны з выкарыстаннем прыёмаў
назірання, навуковай інтэрпрэтацыі і абагульнення.
1. Антрапонімы ў творы Уладзіміра Караткевіча
Багацце і разнастайнасць антрапанімічных адзінак у рамане Уладзіміра
Караткевіча “Каласы пад сярпом тваім” абумоўлены жанрава-стылістычнай
спецыфікай гістарычнай прозы. Аўтар уводзіць іх ў твор, каб праўдзіва
паказаць старонкі мінуўшчыны, перадаць дух і каларыт эпохі. Антрапонімы
ў рамане – гэта повязь часу мінулага і сучаснасці.
Назіранні за ужываннем імёнаў у рамане “Каласы пад сярпом тваім”
сведчаць, што Уладзімір Караткевіч выкарыстоўваў іх не толькі дзеля
звычайнай ідэнтыфікацыі літаратурных персанажаў, выдуманых ці
перанесеных з рэальнага жыцця, а з глыбокім пачуццём мастацкай
мэтазгоднасці. Суцэльная выбарка фактычнага матэрыялу паказала, што ў
рамане ўжыта 523 уласныя найменні. Прычым колькасць мужчынскіх імёнаў
удвая перавышае колькасць жаночых, што абумоўлена як самім зместам
твора, так і тым фактам, што ў час, апісаны ў рамане, дамінуючае
становішча ў грамадстве займаў мужчына.
Паводле структуры ўжываюцца, як правіла, адначленныя, двух-, трох- і
зрэдку чатырох- і пяцічленныя найменні асоб.
Самую вялікую группу ў творы складаюць простыя найменні: уласнае імя ці
прозвішча (Алесь, Майка, Загорскі, Раўбіч). Значнаяя частка
караткевічаўскіх антрапонімаў – гэта двухслоўныя найменні: афіцыйнага
ўжытку, у склад якіх уваходзіць імя і прозвішча (пан Яраслаў Раўбіч,
графіня Альжбета Хаданская, граф Ілля Хаданскі). Маюць месца ў рамане і
трохчленныя антрапонімы:
· Трохкампанентная мадэль наймення (імя, імя па бацьку, прозвішча):
Аляксандр Аркадзевіч Сувораў, Павел Сямёнавіч Сілін і інш.;
· Архаічныя камбінацыі: Кастусь Сымонаў сын Каліноўскі і інш.;
· Уласнае імя і падвоенае прозвішча: Пятро Басак-Яроцкі, Флегмонт
Савіч-Елізараў і інш.
Чатырохчленныя антрапонімы сустракаюцца ў творы толькі ў двух выпадках:
“Ёсць Міхаліна, дачка Яраслава Раўбіча, сястра Франса Раўбіча, сястра
Франса Раўбіча, дачка і сястра ворагаў”, “Нарадзіўся Даніла, сын Акіма і
ўнук Пятра, а праўнук Севярына і пранашчадак Глеба” і характарызуюць
асобу ў першым выпадку па імені бацькі і брата, у другім – па імені
бацькі, дзеда і прадзеда. Пяціслоўнае найменне асобы сустракаецца ў
рамане ўсяго адзін раз: “Княжацкі сын Аляксандр Загорскі, сын Георгія,
унук Данілы, праўнак Акіма і прапраўнук Пятра, схіліў апошні раз сваю
галаву” і характарызуе асобу па імені прадзеда і прапрадзеда. Ужыванне
падобнай формы абумоўлена ўзвышаным стылем, які абраў аўтар для перадачы
значнай падзеі ў жыцці Алеся Загорскага – прадстаўніка старажытнага і
шаноўнага роду.
2. Імёны
Вядома, што антрапонімы ў лексіцы кожнай мовы займаюць асобае месца. Яны
такія ж старажытныя, як і чалавечае грамадства, таму што “чалавек – не
толькі адзіная істота, якая можа даваць назвы, але і адзіны ў свеце
аб’ект, здольны да саманазывання”. Акрамя таго, імя з’яўляецца
паўнамоцным прадстаўніком чалавека ў грамадстве, служыць сродкам
індывідуалізацыі і ідэнтыфікацыі адной асобы ў дзяржаве. Значыць,
асноўная функцыя ўласнага імя – не абагульняць, а вылучаць, адрозніваць,
і не столькі называць чалавека, колькі своеасабліва дапаўняць яго як
пэўную асобу. У сваю чаргу, гэты чалавек па-свойму, сваёй непаўторнай
індывідуальнасцю канкрэтызуе дадзенае імя. Гэта значыць, што для людзей
імя з’яўляецца не толькі абазначэннем чалавека, але і ўтрымлівае,
змяшчае пэўны сэнс. І таму людзям людзям з даўніх часоў здавалася, што
імя даецца ім не выпадкова, нябачнай сувяззю злучае іх з мінулым,
сучасным і будучым, набываючы для чалавека амаль магічнае значэнне.
Аналіз уласных асабовых імёнаў у творах мастацкай літаратуры паказвае,
што пісьменнікі пры выбары такіх найменняў сваім персанажам арыентуюцца
на рэальны анамастыкон свайго часу, пры гэтым звычайна свядома ці
інтуітыўна ўлічваюць такія неабходныя для літаратурнага оніма
патрабаванні, як стварэнне ўласным імем уяўлення аб нацыянальнай,
узроставай, сацыяльнай, прафесійнай адпаведнасці носьбіта імені. Праз
выбар імёнаў прасочваецца нацыянальна акрэсленая і эстэтычная пазіцыя
пісьменніка, яго адносіны да персанажа – носьбіта імені,
мэтанакіраванасць, абумоўленая ідэяй твора, аўтарскай задумай, яго
дасведчанасць, творчы патэнцыял, моўная культура,
асацыятыўна-стылістычная знаходлівасць, якія, як правіла, праяўляюцца
пры ўдалым выбары імені. Уласныя імёны, з’яўляючыся састаўным элементам
лексічнай сістэмы пісьменніка, выконваюць немалаважную ролю ў стварэнні
мастацкіх вобразаў, у раскрыцці аўтарскага разумення твора,
адлюстраванні моўных і літаратурных традыцый, якія стварыў ці працягваў
мастак слова.
У рамане Уладзіміра Караткевіча выкарыстана вялікая колькасць асабовых
імёнаў. Паспрабуем разабрацца, наколькі яны былі выбраны выпадкова, ці
ёсць якая-небудзь сістэма ў іх ужыванні. Таму пазначым паходжанне і
значэнне найбольш вядомых беларускіх імёнаў, ужытых у рамане “Каласы пад
сярпом тваім”:
Адам (старажытнаяўр.) – чалавек;
Алесь, Аляксандр (грэч.) – мужны, абаронца;
Андрэй (грэч.) – мужны, адважны;
Валерый (лац.) – моцны, здаровы;
Даніла (старажытнаяўр.) – бог – мой суддзя;
Ілля, Ілья (старажытнаяўр.) – крэпасць; бог ёсць мой бог;
Канстанцін, Костусь, Кастусь (грэч.) – пастаянны, стойкі;
Кандрат (цюркс.,татарск.)
Лявон, Лявонь (грэч.) – падобны на льва;
Мікалай, Мікола (старажытнаяўр.) – той, што перамагае народы;
Міхаіл, Міша, Міхась (старажытнаяўр.) – падобны на бога;
Павел (лац.) – малы, невялікі;
Пятро, Пятрусь, Пятрок (грэч.) – камень, цвёрды;
Сяргей, Сярожа (лац.) – стражнік, вельмі паважаны;
Юрый, Юрась – народны варыянт ад Георгій;
Антаніда (лац. або грэч.) – кветка, або тая, што ўступае ў бой;
Майя, Майка – відаць, ад назвы аднайменнага месяца ў гонар свята 1 Мая;
Наталля (лац.) – родная.
Я лічу, што У.Караткевіч выбраў менавіта гэтыя імёны невыпадкова, бо
значэнне іх амаль супадае ці вельмі блізкае: мужны, адважны, цвёрды,
стойкі чалавек, падобны на льва; для якога бог суддзя.
Ужыванне тых ці іншых ўласных імёнаў перадаюць адносіны аўтара да
носьбіта імені. Найбольш часта Караткевіч ужываў скарочаныя варыянты
ўласных імёнаў, а таксама імёны з суфіксамі суб’ектыўнай ацэнкі: Майка,
Паўлюк, Данька, Андрэйка, Ядвінька, Мішка, Пятрок, Янька.
Як асаблівасць, уласцівая анамастыкону пісьменніка, — гэта тое, што
мужчынскія асабовыя імёны з фіналямі –ась, -ось, -усь, -ісь, — вельмі
прадуктыўныя ў яго моватворчасці: Кастусь, Міхась, Антось.
Прадстаўнікі самых розных сацыяльных груп і нацыянальнасцей у творы
Караткевіча называюцца па-рознаму:
1. паны – пераважна каталіцкімі імёнамі ці прозвішчамі ў спалучэнні са
словам пан: пан Даніла, пан Юры, пан Адам; пані Надзея Клейна, пані
Эвеліна, пані Антаніда.
2. сяляне (жанчыны і мужчыны) – гутарковымі варыянтамі праваслаўных
(радзей каталіцкіх) імёнаў: Марыля, Кандрат, Міхал, Андрэй, Павал.
3. дзеці – найчасцей памяншальнымі варыянтамі імёнаў: Янька, Юрась,
Ядзечка, Майка.
4. сяляне – гутарковымі імёнамі ў спалучэнні з разнастайнымі назоўнікамі
– азначэннямі ў прэпазіцыі да імя: пастух Данька, бацька Міхал, фурман
Варфаламей.
Шырока выкарыстоўваў пісьменнік імёны святых, міфалагічных і фальклорных
герояў. Напрыклад: Адам, Ева, Людамір.
У рамане ўжываюцца і імёны гістарычных асоб: Мікалай Першы.
2.1 Славянскія і запазычаныя імёны
Выконваючы ў творах разнастайныя мастацка-эстэтычныя фнункцыі і
з’яўляючыся вызначальнымі элементамі анамастычнай прасторы, уласныя
імёны ўтвараюць самыя шматлікія апазіцыі: уласнабеларускія –запазычаныя;
рэальныя – створаныя фантазіяй пісьменніка; традыцыйныя, даўно вядомыя –
новыя, створаныя, напрыклад, у савецкі перыяд. Так, у творы Уладзіміра
Караткевіча прыкметнымі з’яўляюцца славянскія –запазычаныя апазіцыі:
Славянскія імёны: Алесь, Андрэй, Юры, Міхаіл, Паўлюк, Кандрат, Усяслаў,
Мсціслаў,Аляксандр, Віктар, Яраслаў, Валеры, Ягор, Канстанцін, Антон,
Іван, Фёдар, Глеб, Раман, Мікалай, Наталя.
Запазычаныя імёны:
Палякі: Юзаф, Ядвіга, Франс, Стэфан, , Юллян, Вацлаў, Эразм, Ільдэфонс,
Марта, Эдмунд,Зыгмунт, Апалон, Язэп, Альгерд.
Немцы і прадстўнікі іншых народаў: Людвік, Платон.
Яўрэі: Якаў, Варфаламей.
Уласныя імёны, ужытыя ў рамане, адносяцца таксама і да дзвюх
іменаслоўных сістэм візантыйска-грэчаскай і рымска-каталіцкай: Антон –
Антось; Іван – Ян, Янка; Іосіф – Язэп; Міхаіл – Міхась; Сцяпан – Стафан;
Фёдар – Тодар. Паводле паходжання гэта тыя ж кананічныя праваслаўныя ці
каталіцкія імёны, але змененыя па законах беларускай фанетыкі. Менавіта
гэты разрад імёнаў у рамане значна шырэйшы. Акрамя канфесійных, у творы
сустракаюцца дахрысціянскія імёны: простыя народныя (Шпірка, Шчупак і
інш.) і старажытнарускія (Мсціслаў, Усяслаў).
2.2 Як утварыліся імёны
Асабовае імя — афіцыйнае найменне, якое даецца чалавеку пры нараджэнні.
Зараз імя дзіцяці выбіраюць бацькі. Але нават у адносна недалёкім
мінулым імя давалася ў царкве ці касцёле ў адпаведнасці з іменем
святога, якое прыпадала на гэты дзень. Большасць грамадзян нашай краіны
маюць адно імя, якое ўжываецца ў дзвюх формах: афіцыйнай (Аляксандр,
Кацярына) і ў размоўна-бытавой (Алесь, Саша, Каця). У многіх народаў
Поўначы, Далёкага Усходу і Сярэдняя Азіі ў выніку суіснавдння ранейшай
сістэмы імён і новай ва ўжытак увайшлі «другія» імёны. Два імені
прысвойваюцца дзецям паводле абрадаў каталіцкай царквы: Марыя-Магдалена,
Разалія-Эльжбета. У болыпасці народаў Афрыкі, у кітайцаў, японцаў,
карэйцаў прынята даваць узроставыя імёны. ‘У Карэі хлопчыку пры
нараджэнні даецца «дзіцячае імя» (амён), у дарослым узросце —• афіцыйнае
імя (кванмён), пры ўступленні ў шлюб дабаўляецца імя чжа. У Кітаі
паралельна ўжываюцца дзіцячае імя сяо, школьнае — мін, дарослае — цзы. У
беларусаў адзначаны выпадкі, калі ўзроставыя змены перадаваліся рознымі
формамі аднаго і таго ж імені. У раннім дзяцінстве хлопчыка ласкава
называлі Анцік, Гаўрык, Косцік, падлетка — Антук, Гаўрук, Касцюк,
Петрык, дарослага хлопца — Антось, Гаўрусь, Кастусь, Пятрусь. Форма
імені жанатага мужчыны падкрэслівае сталасць, паважнасць: Гаўрыла,
Міхайла, Пятро, Саўка, Сёмка, Грышка. Да прыняцця хрысціянства славяне
карысталіся двума тыпамі старажытнарускіх імён: складанымі (Вітагосць,
Дарагабуд, Дамажыр, Любамір, Мсціслаў, Рацібор) і простымі народнымі
(Ждан, Няждан, Лобан, Нелюб, Пазняк, Стома, Трацяк). У імені знаходзілі
ўвасабленне пажаданні бацькоў бачьшь сына магутным уладаром, смелым,
міралюбівым, слаўным, госцем, г. зн. купцом (Уладыка, Воін, Хацімір,
Міраслаў, Расціслаў, Уладзімір), вера ў чарадзейную сілу імя (Воўк,
Зубр, Тур). У Старажытнай Русі двухсастаўныя імёны, асабліва на -слаў,
насілі ўдзельныя князі, прадстаўнікі вышэйшай алігархіі. У народным
асяроддзі дзіця звычайна атрымлівала імя не адразу пасля нараджэння, а ў
больш познім узросце, калі праяўляліся яго фізічныя і разумовыя якасці,
асаблівасці характару і паводзін (Галавач, Дохля, Мацак, Дабрыня,
Няпёка, Самахвал,).
У некаторых плямён імёны дзецям давалі з улікам татэмных традыцый.
Племя, якое лічыла сваім апекуном-татэмам якую-небудзь жывёліну ці
прадмет нежывой прыроды, дабаўляла іх назвы амаль да кожнага імя.
Практыкаваліся так званыя «падманныя» імёны, каб завуаліраваць станоўчыя
рысы і гэтым самым адпужнуць злых духаў і ворагаў (Гадыш, Нянад, Няміра,
Булгак — ‘неспакойны’).
3 увядзеннем у 10 ст. хрысціянства царква ў абавязковым парадку ўвяла на
Русі праваслаўныя, хрысціянскія кананічныя імёны тыпу Анастасій,
Антоній, Варфаламей, Васілій, Іерафей, Мяфодзій. Яны прыйшлі з Візантыі,
куды ў сваю чаргу трапілі з Рымскай імперыі, а ў яе — з Блізкага Усходу.
Для носьбітаў запазычаныя імёны былі чужымі і незразумелымі. Таму многія
з іх прайшлі істотную апрацоўку ў вуснай народнай мове. Напрыклад, імя
Іаан ператварылася ў Іван, Дзіянісій — у Дзяніс, Лаўрэнцій — у Лаўрэн.
Многія з іх у такім выглядзе замацаваліся ў літаратурнай мове. На аснове
афіцыйных, каляндарных імён узнікла мноства імён з ацэначным адценнем.
Толькі ад аднаго імя Пётр іх звыш дзесяці: Пятрок, Пеця, Пятрусь,
Пятрусік, Петрачок, Пятрук, Петрасюк, Пятруха, Пятроша, Пятруша, Пятран,
Пятраш, Пяцюль, Пятко і інш. Да 18 ст., нягледзячы на забарону, побач з
царкоўнымі імёнамі ўжываліся і нецаркоўныя. Пры жаданні чалавек мог мець
два імені — царкоўнае і свецкае (Апанас Мудрэц, Васілій Астравух, Цімох
Бяссон, Радзівон Лось).
3 узмацненнем уплыву Польшчы на палітычнае і культурнае жыццё Беларусі ў
другой палавіне 16 ст. часцей сталі ўжывацца каталіцкія імёны тыпу
Альбін, Баляслаў, Фелікс, Данута, Юзэфа.
Пасля 1917 года царква стала менш уплываць на імёнаслоўную практыку.
Праз мастацкую літаратуру, друк, кіно на Беларусь хлынуў паток замежных
імён, такіх, як Альберт, Арнольд, Артур, Роберт, Рудольф, Эдуард, Аіда,
Жанна, Эльвіра.
У жыцці асабовых імён назіраюцца ўсплёскі моды. У пачатку 17 ст. да
першага дзесяцігоддзя 20 ст. самым распаўсюджаным сярод мужчынскіх імён
было Іван. У 1930—40-я гады на першае месца сярод жаночых імён выйшла
Валянціна, Марыя, а зараз — Кацярына.
У перыяд станаўлення кожнае імя мела канкрэтны сэнс. Зараз выдзеліць
зыходныя словы і значэнні можна толькі шляхам навуковага аналізу. Шмат
загадак ужо высветлена. Расшыфраваны сэнс шэрагу імён, якія паходзяць з
грэчаскай, лацінскай, старажытнаяўрэйскай, арабскай і іншых моў. 3
грэчаскай мовы, напрыклад, да нас прыйшлі імёны: Андрэй ‘мужны’, Аркадзь
‘жыхар Аркадзіі’ (жывёлагадоўчая вобласць у Пелапанесе), Васіль
‘царскі’, Георгій ‘земляроб’, Дзяніс ‘прысвечаны Дзіянісу, богу віна’.
Яўген ‘высакародны, прыстойны’, Кірыл ‘уладар, гаспадар’, Настасся
‘уваскрэслая’, Алена ‘сонечная’, Ірына — імя багіні мірнага жыцця,
Ксенія ‘гасцінная’ і многія іншыя. 3 лацін-скай мовы запазычаны імёны:
Віктар ‘пераможца’, Раман ‘рымскі, рымлянін’, Валянцін ‘дужы, здаровы’,
Марцін — імя бога вайны ў рымскай міфалогіі, Сяргей — рымскае родавае
імя; са старажытнаяўрэйскай — Іосіф ‘бог прымножыць, бог прыбавіць’, Ева
‘жыццё’, Лізавета ‘бог мой (клятва)’.
2.3 Iмя па бацьку
Iмя па бацьку — элемент поўнага наймення асобы паводле імені бацькі
(Фаміч — Фамічна, Пракопавіч — Пракопаўна). Імя па бацьку ўжываецца ў
рускіх, украінцаў і бела-русаў. У іншых народаў адносіны да бацькі
адлюстроўваюцца ў прозвішчы: у нямецкай, англійскай, скандынаўскіх і
іншых германскіх мовах словам son — сын (англ. Джонсан, ням. Вольфсан,
дацк. Андэрсен, нарвеж. Ібсен, шведск. Эрыксан), у іранскіх словам задэ
— дзіця, патомак (Турсун-задэ), у цюркскіх словамі аглы — хлопчык або
кыз — дзяўчын-ка (Ахмед-аглы, Ахмед-кыз).
Імя па бацьку ўзыходзіць да стара-жытнага патранімічнага наймення, якое
ўказвала на паходжанне ад пэўнага пачынальніка роду па лініі бацькі (ці
дзеда)/’ На беларускай этнамоўнай тэрыторыі імя па бацьку было адным з
важнейшых сродкаў у поўных найменнях асобы і заканчвалася пераважна на
-іч, -овіч, -евіч (Ігнат Кузьміч, Яцко Уласавіч, Конан Майсеевіч),
радзей на -оў, -еў, -ін, -енак, -ёнак, -енка (Герасім Іваноў, Грышко
Мікіцін, Сямён Глебянок, Селівон Паўленка). У Вялікім княстве Літоўскім,
у склад якога ўваходзілі беларускія землі, правам насіць патранімічнае
найменне на -іч карысталіся ўсе жыхары без абмежавання, у той час як у
Маскоўскай дзяржаве на гэта мелі дазвол толькі асабліва паважаныя людзі.
Сам цар вызначаў асоб, вартых такой пашаны.
Уласныя імёны людзей складаюць асобную, даволі вялікую катэгорыю слоў,
якія бытуюць у грамадстве, пастаянна пераходзячы ад пакалення да
пакалення, ад аднаго народа да другога. Галоўная функцыя іх у мове –
выдзяляць з ліку аднародных прадметаў ці асобаў канкрэтны аб’ект і
супрацьпастаўляць яго іншым аднародным аб’ектам.Сучасныя беларускія
імёны ўвайшлі ў лексічны склад нашай мовы праз візантыйскія кнігі,
асіміляваліся тут, набылі нацыянальную афарбоўку і ўспрымаюцца кожным як
свае ўласныя. Дзякуючы гэтаму побач з традыцыйнай формай імён Аркадзій,
Васілій, Грыгорый ужываюцца Аркадзь, Васіль, Рыгор.
З адзначанага відаць, што асабовыя імёны – справа не толькі асабістая,
але і грамадская, бо без іх не абыходзіцца ні сям’я як грамадская
ячэйка, ні грамадства ў цэлым з яго разнастайнымі сферамі дзейнасці. У
сувязі з гэтым, здавалася, і ўвага да ўласных імён з боку навукі павінна
быць асаблівай. Аднак, як ні дзіўна, антрапаніміка з’яўляецца найменш
распрацаваным раздзелам у мовазнаўстве.Аб гэтым сведчыць той факт, што
за мінулае 60-годдзе Ў Беларусі з’явіліся толькі дзве спецыяльныя працы
аб уласных імёнах: артыкул М.Я.Грынблата і брашура М.В.Бірылы.
Цяпер у нашай мове ўжываецца абмежаваная колькасць уласна славянскіх
імёнаў. У выніку розных гістарычных абставін на Беларусі атрымалі
пашырэнне і ўзаемадзеянне дзве сістэмы ўласных імёнаў:
візантыйска-грэчаская і рымска-каталіцкая. Пракофій, Сафроній мы зараз
маем у афіцыйным звароце ўзаконеныя звычаем народнага іменавання формы
Аркадзь, Васіль, Рыгор, Пракоп, Сафрон. Сучасныя беларускія імёны – гэта
змененыя, трансфармаваныя паводле законаў беларускай фанетыкі і
марфалогіі ў асноўным грэчаскія і рымска-каталіцкія імёны. Лінгвісты
адзначаюць наступныя тыповыя фанетычныя змены:
1) спрашчэнне груп галосных ие, иоа, иа, ео: Иоанн – Іван, Даниил –
Даніла;
2) спрашчэнне груп зычных у сярэдзіне або ў канцы слоў-імёнаў: Лаврентий
– Лаўрэн, Григорий – Грыгор – Рыгор.
Антрапанімія, іменаслоў больш чым другія часткі анамастыкі падпадае пад
уплыў грамадска-палітычных фактараў, больш за іншыя часткі мовы адчувае
на сабе змены, што перажывае грамадства. Вядома, што яшчэ з часоў
Кіеўскай Русі прадстаўнікоў высокіх саслоўяў (князі, баяры, знатныя
воіны) з аднаго боку і простыя людзі (сяляне, рамеснікі) з другога мелі
ў пераважнай большасці свае асобныя імёны. Імёны сялянскага
праваслаўнага і уніяцкага насельніцтва часам адрозніваліся ад імён
заможных слаёў і асабліва шляхты, якая карысталася каталіцкім
календаром.
3. Прозвішчы
Гісторыя беларускіх прозвішчаў складаная і супярэчлівая. Адна з прычын
іх узнікнення – недастатковая колькасць уласных імёнаў, якая не магла
задавальняць патрэбы грамадства, бо гэта прыводзіла да іх частага
паўтарэння, стварала нязручнасці. Паходжафнне многіх беларускіх
прозвішчаў матываванае. Даследчыкі адзначаюць, што шматлікія беларускія
прозвішчы ўтварыліся семантычным спосабам – шляхам пераасэнсавання былых
назваў-характарыстык асобы па тых ці іншых адзнаках ці ад гутарковых
формаў імёнаў. Пазней унутраная форма, матывіроўка (лексічнае значэнне)
сцерліся, і найменне стала выконваць чыста назыўную функцыю – функцыю
вылучэння чалавека сярод насельнікаў.Трэба заўважыць, што прозвішчы ў
беларусаў нярэдка сваім гучаннем блізкія да мянушак.
Прозвішчы на – скі, – цкі ў асноўным маюць тапанімічны характар,
г.значыць утвораны шляхам субстантывацыі прыметнікаў ( пераходу іх у
назоўнікі) або ўказваюць на мясцовасць і ўладанне, якое належала асобе,
або на мясцовасць, адкуль асоба паходзіць: Загорскі.
Прозвішча ў сучасным разуменні – гэта атрыманае ў спадчыну другое імя
чалавека ці сям’і –групы блізкіх у роднасных адносінах людзей. Яно
з’яўляецца ўстойлівым і нязменным не менш чым у трох пакаленнях.
Не адразу прозвішчы замацаваліся за людзьмі ў цяперашняй функцыі.
Першымі іх набылі князі, баяры, буйныя феадалы. На Беларусі і Украіне з
14 стагоддзя вядомы магнацкія роды Радзівілаў, Хадкевічаў, Патоцкіх,
Сапегаў; з 15 ст. маюць прозвішчы некаторыя багатыя купцы, шляхціцы. У
вядомым “Плачы” Мялеція Сматрыцкага, напісаным у Вільні ў 1610 годзе,
праваслаўны святкар смуткуе, што тагачасныя і ранейшыя грамадскія і
рэлігійныя дзеячы Сярэднявечча пачынаюць здраджваць свайму народу,
забываючы родную мову, традыцыі свайго народа, рэлігію. Называючы самыя
вядомыя на землях Вялікага княства Літоўскага прозвішчы таго часу ён
пісаў: “ Дзе дом князёў Астрожскіх, якія ззялі больш за ўсіх іншых
святлом сваёй старажытнай веры? Дзе іншыя каштоўныя камяні той кароны:
князі Слуцкія, Заслаўскія, Вішнявецкія… Дзе іншыя мае каштоўнасці, дзе
старажытныя, знатныя, моцныя ва ўсім свеце, славутыя сваёй мужнасцю і
доблесцю: Хадкевічы, Глебавічы… Войны…”
Частка беларускай шляхты мае прозвішчы, утвораныя аб’яднаннем двух
імёнаў – прозвішчаў у адно: Дунін-Марцінкевіч, Басак-Яроцкі,
Загорскі-Вежа. Шматлікія нашчадкі шляхецкіх родаў падпісваліся двайным
прозвішчам хутчэй за ўсё, як лічаць даследчыкі, каб лішні раз
падкрэсліць старажытнасць свайго паходжання. Пісьменнік Уладзімір
Ліпскі, высвятляючы спрадвечныя карані шляхецкага роду Вікенція
Дуніна-Марцінкевіча, устанавіў, што радаводны герб беларускага песняра
мінулага стагоддзя называўся “Лебедзь”. Ён меў наступныя выявы: на
чырвоным полі – срэбраны лебедзь. І ў кляйноце над шлемам такі ж самы
лебедзь. Велічная птушка з узнятымі крыламі, упэўненай постаццю выклікае
давер, і замілаванасць. Яна цвёрда стаіць на кароне. Яна гатова ўзляцець
з яе ў нязведаныя высі. “Пачцівая птушка,” – разважае далей У.Ліпскі, –
як бы ў аснове падмурка герба і на яго вяршыні, на самой кароне. Гэта
знак таго, што род Марцінкевічаў даўні, чысты, знакаміты, Гісторыя гэта
пацвярджае: герб “Лебедзь” засведчаны яшчэ ў сярэднявечча, з 1257 года…
( Ліпскі У. Дунін-Марцінкевіч і пінская шляхта. – “ЛІМ”. 1994. 11 лют.)
Некаторыя беларусы маюць прозвішчы, якія ўтварыліся ад цюркскіх, у
асноўным ад татарскіх каранёў: Кураш, Калдай, Букаты. У сваю чаргу
татары, якія ўжо больш за семсот гадоў жывуць сярод беларусаў, успрынялі
беларускія прозвішчы: Улановіч, Якубоўскі, Канапацкі.
У другой палове 17 ст., як прасочана ў навуковых даследаваннях, у
татарскім асяроддзі на землях Беларусі пачынаюць паступова знікаць
родаплемянныя адрозненні. Пасля гэтага ў якасці напамінку пра былыя
племянныя саюзы татараў на Беларусі захаваліся толькі некаторыя
прозвішчы, што генетычна маюць сувязь з былымі ваенна – племяннымі
цюркскімі родамі: Кандратовічы – нашчадкі татарскага роду Кунгратаў,
Кандратаў. У ліку найбольш знакамітых родавых прозвішчаў беларускіх
татар называюць таксама: Карыцкі, Раецкі, Смольскі. Даследчык
А.Грыцкевіч звярнуў увагу, што ў 1903 годзе ў Мінскай губерніі з 2038
дваранскіх “фамілій” 15 было татарскіх, у тым ліку Карыцкія, Раецкія,
Смольскія. Гербы, пячаткі і знакі 14-16 стагоддзя сведчаць аб існаванні
каля паўсотні знакамітых татарскіх родаў. ( Грыцкевіч А.П. З гісторыі
паселішчаў татар Беларусі. – “Весці АН БССР”, серыя грамадскіх навук.
1981. № 6. С. 85 – 86.) Такім чынам, пераважная колькасць патомкаў
колішніх татараў, што воляй лёсу аказаліся сярод беларусаў, мае цяпер
прозвішчы тыповыя для беларусаў, палякаў або літоўцаў.
Варта тут зазначыць, што да апошняй чвэрці 18 стагоддзя ў войску
канфедэратыўнай дзяржавы Рэчы Паспалітай, у склад якой уваходзілі Карона
(Польшча і Україна) і Вялікае княства Літоўскае ( Беларусь і сучасная
Жамойць ), існавалі асобныя татарскія палкі, прызначэнне якіх –
выкананне стражавай службы на межах Вялікага княства Літоўскага.
Чацвёрты полк Пярэдняй стражы ўтвораны быў у 1733 г. з прыдворных
татарскіх харугваў Патоцкага. У свой час Пятым палком камандавалі
Аляксандр Мустафа Карыцкі, Станіслаў Бушэўскі.
Нават сярод дасведчаных, адукаваных людзей можна пачуць, што прозвішчы
на –скі, -цкі, -іч, -овіч, – евіч з’яўляюцца польскімі паводле
паходжання. Аднак гэта не зусім так. Тут відаць, трэба гаварыць пра
агульнасць або падабенства ў паходжанні прозвішчаў ў мовах суседніх
народаў, бо моўныя і дзяржаўныя межы могуць нярэдка не супадаць. Маючы
на ўвазе гэтую агульную для беларусаў і палякаў анамастычную з’яву,
Фёдар Янкоўскі пісаў наступнае: “ У беларусаў здаўна ўжываюцца прозвішчы
на – іч: Міцкевіч, Тарашкевіч…Хадкевіч і іншыя. Такія прозвішчы
ўжываліся і ўжываюцца іў палякаў , але ў польскай мове яны спрадвечна
заканчваліся на – іц, як і словы печ, ноч ( у польскай мове яны
канчаюцца на –ц: piec, noc). З 16-18 ст. польскія прозвішчы на – іц
амаль выцесніліся беларускімі на – іч: у польскай мове сталі гаварыць і
пісаць Chodkiewicz, Szymonowicz…” (Янкоўскі Ф. Беларуская мова. – Мн.,
1978. С. 300)
Варта таксама мець на ўвазе, што прозвішчы на – скі, – цкі, – овіч, –
евіч у мінулым у беларусаў, украінцаўі палякаў мелі выразна акрэсленую
сацыяльную дыферэнцыяцыю. Так, прозвішчы ад тапанімічнага паходжання на
– скі, – цкі ў нашых продкаў раней пераважна належалі шляхце, такія ж
якасці даволі часта ў беларусаў мелі і прозвішчы на – овіч, – евіч. А
таму адной з прычын трансфармацыі такіх прозвішчаў у нашых заходніх
суседзяў у асноўным у 17-18 стст. На ўзор блізкіх па структуры
прозвішчаў на – овіч, – евіч з’явілася тое, што ў беларусаў мадэль тыпу
Хадкевіч, Тышкевіч, Міцкевіч успрымалася як сацыяльна падвышаная,
шляхецкая.
Праз увядзенне ў твор хронікі роду Загорскіх , вобраза Чорнага Войны,
легендаў і паданняў пісьменнік дае магчымасць чытачу адчуць
прычынна-выніковыя сувязі ў гістарычным працэсе, выхоўвае гістарычную
свядомасць сучаснікаў.
Прозвішчы як элементы анамастычнай прасторы твора, з улікам умоўнасцей
мастацкага жанру звычайна адпавядаюць агульнаму тону твора, часу,
аўтарскай канцэпцыі, мастацкаму метаду, этнакультурнаму рэгіёну,
адлюстраванаму ў творы (А. Рогалёў). У мастацкіх тэкстах выдзяляецца
некалькі істотных разнавіднасцей прозвішчаў: онімы выдуманыя, створаныя
аўтарскай фантазіяй на аснове агульнанацыянальных узораў; онімы
сапраўдныя, рэальныя, якія мелі (маюць) праратыпы літаратурных
персанажаў; онімы рэальныя, але часткова змененыя, падпраўленыя дзеля
спецыяльных літаратурна-эстэтычных мэт і задач. Беларускія прозвішчы У.
Караткевіч, як правіла, выбірае з ліку існуючых і пашыраных на Беларусі
або стварае сам, аднак яны не супярэчаць тым, якія бытуюць. Напрыклад:
Боўда, Сямашка, Дыміна, Хаданскі, Камар і інш. Як бачым, гэтыя прозвішчы
пераважна агульнаславянскага паходжання. Такія прозвішчы чассцей
заканчваюцца на зычны: Кагут, Кроер, Кірдун, Гарлач і інш., а таксама
канцавымі фармантамі –скі/-цкі: Загорскі, Маеўскі, Выбіцкі,
Браніборскі,Чарноўскі, Далеўскі, Міладоўскі і інш.; -іч:Раўбіч,
Багушэвіч, Раткевіч.
Сярод спрадвечна беларускіх прозвішчаў значную колькасць складаюць
апелятыўныя найменні. Найчасцей яны належаць прадстаўнікам сялянскага
саслоўя, што аабумоўлена спецыфікай развіцця і станаўлення беларускай
іменсаслоўнай сістэмы. Напрыклад: Губа, Лапата, Мурашка, Крэст, Вежа і
інш. Як правіла, апелятыўныя прозвішчы, утвораныя семантычным спосабам
ад імёнаў агульных, поўнасцю суадносяцца з назоўнікамі і абазначаюць
назвы свойскіх жывёл (Кот), насякомых (Камар, Мурашка), рыб (Карп),
частак раслін (Корчак), з’яў прыроды (Вецер), прылад працы (Лапата),
атрыбутаў пахавальнага абраду (Крэст, Корста), назвы асоб па разумовых
якасцях (Боўда, Балун, Дурань) і інш.
Большасць матываваных прозвішчаў маюць празрыстую матывацыю і
суадносяцца ў асноўным з агульнымі назоўнікамі. Напрыклад: Хаданскі
(>Хадан, Ходан – “той, што ходзіць”), Зубава (>зуб), Вірскі (>вір) і
інш. Радзей прозвішчы матываваны дзеясловамі і прыметнікамі. Напрыклад,
прозвішча Паківач матывавана дзеясловам “ківаць”, Маеўскі –“маяцца”,
Таркайла – “торкаць” і інш.
Сярод небеларускіх варта адзначыць наступныя прозвішчы:
· Рускія (самая вялікая група): Буланцоў, Нахімаў, Ісленьеў і інш. Пра
прыналежнасць гэтых прозвішчаў да рускіх сведчаць фармальныя прыметы,
характэрныя для рускай антрапанімічнай сістэмы: суфіксы-оў, -аў, -еў,
-ёў, -ін/-ын, -ой (Кроеў,Валуеў, Мураўёў, Бажанаў).Трэба адзначыць, што
прозвішчы на –скі/-цкі сустракаюцца і ў рускай, і ў беларускай, і ў
польскай мовах (бел. Загорскі, пол. Петрашэўскі, рус. Фіялкоўскі),
паколькі гэтыя элементы агульнаславянскія. Значную колькасць сярод
рускіх прозвішчаў складаюць матываваныя. Напрыклад: Садоўскі (>сад),
Шумскі (>шум), Самарын (>Самара) і інш.
· польскія: Ржашэўскі, Дэмбоўскі, Звяждоўскі і інш. На тое, што гэта
польскія прозвішчы, указваюць іх фармальныя прыметы:характэрныя для
польскай мовы спалучэнні зычных жд, зв (Звяждоўскі), рж (Ржашэўскі,
Дзержак), кр (Крашэўскі) і інш., о і у насавыя (Дэмбоўскі, Шыманоўскі);
· Яўрэйскія (адзінкавыя выпадкі): Якаў Леві;
· Літоўскія і нямецкія: Фан дэр Фліт, Корвід, гер Фельдбаух і інш. Да
нямецкіх адносяцца таксама прозвішчы Адлерберг, фон Берг, Краненберг,
Корф і інш., на што ўказвае іх фармальная прымета – спалучэнне, як
правіла, дзвюх зычных;
· Англійскія: Крэбс, Норфальк, Нельсан і інш., а таксама французскія:
Сент Арно, Галуа, Алекс дэ Таквіль інш.
Як бачым, у рамане “Каласы пад сярпом тваім” прадстаўлена даволі вялікая
колькасць небеларускіх прозвішчаў. Гэта абумоўлена жанрава-стылістычнымі
асаблівасцямі твора, шырокім дыяпазонам падзей і месцаў дзеяння,
адлюстраваных у творы.
Вядома, што шляхецкія прозвішчы ў мастацкай літаратуры пад пяром
пісьменнікаў робяцца аб’ектам вычварнай аўтарскій іроніі, сродкам
совеасаблівага мастакоўскага здзеку. Гэта выразна праяўляецца ў двайных
прозвішчах, дзе складанае найменне дае магчымасць пісьменніку дасягаць
выключнай выразнасці ў абмалёўцы і характарыстыцы літаратурнага
персанажа. Карыстаўся такімі прозвішчамі і У. Караткевіч: Басак-Яроцкі,
Савіч-Елізараў, Барысевіч-Кальчуга, Хвалько-Халімон, Загорскі-Вежа.
Караткевіч у рамане выкарыстоўваў прозвішчы ў спалучэнні з разнастайнымі
назоўнікамі – азначэннямі ў адносінах да паважаных людзей: стары Вежа,
статс-сакратар Карніцкі, генерал-губернатар Назімаў, пан Яраш, старая
Хаданская, містэр Крэбс.
У мастацкіх тэксце паралельна з прозвішчамі літаратурных персанажаў,
створаных уяўленнем Караткевіча, выкарыстоўваюцца прозвішчы рэальных
асоб—дзеячоў літаратуры, кампазітараў, філосафаў, вядомых гістарычных
асоб: Каліноўскі, Мураўёў, Баршчэўскі, Шэкспір, Пушкін, Бах, Фідый,
Эсхіл, Гарыбальдзі. Прозвішчы Каліноўскі і Мураўёў ствараюць ў рамане
каларыт асяроддзя, часу, прыдаючы падзеям і фактам рысы гістарычнай
рэальнасці (паўстанне 1863 года).
4. Мянушкі
У мастацкай літаратуры для характарыстыкі літаратурных персанажаў
пісьменнікі нярэдка выкарыстоўваюць мянушкі. Сутнасць такіх анамастычных
адзінак у канве твораў асабліва відавочная: яны ўтварыліся на базе
агульнавядомых апелятываў з матывавана азначанай лексіка-семантычнай
характарыстыкай ці ад звычайных прозвішчаў і асабовых уласных імёнаў,
якая мастакамі слова адпаведным чынам тлумачыцца і выкарыстоўваецца як
дзейсны характаралагічны сродак пры апісанні персанажа. У мастацкіх
тэкстах мянушка –гэта дадатковы сродак ідэнтыфікацыі і характарыстыкі
чалавека ў пэўным соцыуме, у якім нярэдка прысутнічае эмацыйная ацэнка.
Прырода беларускіх мянушак даследавана яшчэ недастаткова, хоць
паходжанне, семантыка, словаўтварэнне, асаблівасці іх выкарыстання ў
вуснай і пісьмовай мовах прыцягваюць увагу многіх. Цікавасць да
станаўлення і развіцця гэтых найменняў выклікана яшчэ і тым, што значную
частку беларускіх прозвішчаў складаюць былыя мянушкі: Бабыль, Бірук,
Кулак, Бруй, Лабач, Блатун, Гарбуз, Галавень, Журавель, Сарока. Ёсць
родавыя мянушкі, якія перадаюцца з пакалення ў пакаленне: прадзед –
Каляснік (вырабляў калёсы), наступныя пакаленні – Калесніквы. Найчасцей
мянушкі ўзнікаюць у мясцовым асяроддзі. Ёсць выпадкі, калі цэлыя вёскі
маюць агульнае прозвішча і толькі адрозніваюцца мянушкамі. У беларускім
мовазнаўстве гэтай праблеме прысвечаны публікацыі М. Бірылы., Г.
Мезенка, У. Івашкі, Н. Новік і іншым.
На жаль, вельмі мала даследаваны асаблівасці мянушак у мове мастацкай
літаратуры. Частка даследчыкаў лічыць, што сфера ўжывання мянушак
абмежаваная. На іх думку, яны найбольш тыповыя народна-дыялектнай мове і
ўжываюцца пераважна ў сялянскім асяроддзі. Наш жа аналіз сведчыць, што
абсяг выкарыстання мянушак значна шырэйшы: яны ўласцівы ўсім сацыяльным
групам насельніцтва, а ў мове мастацкай літаратуры такія онімы –
дадатковы спецыфічны сродак для характарыстыкі персанажаў, адзін з
кампанентаў для стварэння гумару, іроніі або сарказму. Большасць мянушак
у мастацкіх тэкстах мае празрыстую ўнутраную форму, некаторыя –
патрабуюць адпаведных тлумачэнняў, каментарыяў, аўтарскіх удакладненняў.
Яны найчасцей нагадваюць вядомыя прозвішчы, імёны ябо звычайныя словы, у
якіх пэўным чынам заменена або трансфармавана натуральная для такіх
найменняў семантыка. Мянушкі часта – семантычныя неалагізмы, у якіх
пісьменнік ажыўляе забытае ці ўкладвае новае значэнне ў агульнавядомыя
лексемы, якія выковаюць ідэнтыфікуча-характарыстычную ролю і становяцца
ключавымі словамі-дамінантамі пры абмалёўцы і апісанні літаратурных
персанажаў.
Ажыўленне ўнутранай формы мянушак, уведзеных у мастацкі тэкст (часта яны
з’яўляюцца аўтарскімі наватворамі), — адна з мэт пісьменніка,
рэалізацыя якой дае магчымасць выразна актывізаваць іх семантычныя і
мастацка-выяўленчыя асаблівасці. Мянушкі найчасцей уводзяцца ў мастацкі
тэкст з першых старонак твора разам з партрэтнай характарыстыкай
літаратурнага персанажа і служаць своеасаблівай падказкай чытачу пра: а)
схільнасці, род заняткаў носьбіта мянушкі: Балаховец – удзельнік банды
Булак-Балаховіча; б) адметныя знешнія або ўнутраныя рысы літаратурнага
персанажа: Кудлаты – вясковы хлопец з ускалмачанымі валасамі; в)
індывідуальныя асаблівасці мовы літаратурных персанажаў: Судзьба – бедны
селянін, які часта ўжываў гэта слова. У аснове мянушак ляжыць мімезіснае
перайменаванне як вынік “наўмыснага выкарыстання ў сваім маўленні
некаторых істотных асаблівасцей чужога маўлення з мэтай перадражніць або
высмеяць яго адрасанта”, або частага паўтарэння збыткоўных адзінак,
слоў-паразітаў і інш. Мімезісныя рэдублікаты заўсёды канатацыйна
значымыя элементы звязнага тэксту, асабліва калі ўлічыць, што яны
ўжываюцца мэтанакіравана, каб пакпіць, предражніць асобу, за якой
замацавалася штучна створанае найменне. Лексіка-семантычны спосаб
утварэння мянушак ад канатацыйна маркіраваных апелятываў або
пераасэнсаваных онімаў (даволі часта прозвішчаў вядомых у соцыуме асоб,
дзяржаўных дзеячаў і інш.)—адзін з прадуктыўных у пісьменніцкай
моватворчасці Я. Коласа, Я. Брыля, В. Казько, У. Ліпскага (Акула, Марак,
Хрушч, Латак, Булавешка, Рысь, Мамай, Ламаносаў, Пільсуцкі, Берыя,
Мічурын, Сталін, Борман і г.д.).Прыём літаратурнай алюзіі, калі ў якасці
новых онімаў выкарыстоўваюцца імёны і прозвішчы вядомых у соцыуме асоб
або персанажаў з раней апублікаваных творах, — адзін з эфектыўных у
сучаснай беларускай літаратуры. У выбары мянушак праяўляецца майстэрства
пісьменніка, яго інтэлект, дасведчанасць, грамадзянская пазіцыя,
мастакоўскае адчуванне амаль няўлоўных нюансаў у словах.
У сваім рамане У. Караткевіч таксама выкарыстоўвае мянушкі, якія
складаюцца з агульных або ўласных назоўнікаў:
Чорны Война. А хто такі той Чорны Война?. Вусны Вярбіцкага няўлоўна
пацяплелі. Люблю смелых,-сказаў ён.-Можа, таму, што сам не такі. А Война
смелы…І страшны. Ездзіць сабе на вараным і страляе;
Цэрбер Гаргонавіч.Наглядчык Цэзар Георгіевіч, па класнай мянушцы Цэрбер
Гаргонавіч, мог трапіцца паўсюль.
Халява. …Халімон Кірдун, па мянушцы Халява, чалавек вельмі добры і
вельмі змрочны, напэўна, з той прычыны, што ягоная жонка была
незвычайная прыгажуня.
Заключэнне
У. Караткевіч у рамане “Каласы пад сярпом тваім” дастаткова
мэтанакіравана выкарыстаў антрапонімы. Лейтматывам праз увесь твор
праходзіць думка, што імя з’яўляецца не дэталлю, неад’емнай часткай
вобраза. Уласныя імёны не толькі называюць, ідэнтыфікуюць асобу
персанажа, але могуць несці сацыяльную і ідэалагічную нагрузку,
вызначаць асобу персанажа, абумоўліваць яго характар і паводзіны. Імя
выконвае функцыю захавання і трансляцыі нацыянальнай свядомасці,
традыцый, гісторыі, культуры народа.
Антрапонімы ў творах мастацкай літаратуры выкарыстоўваюцца як выразныя
сродкі адлюстравання рэчаіснасці, якія перадаюць нацыянальны каларыт, а
таксама індывідуальна-аўтарскую адметнасць, узбагачаную традыцыямі і
вопытам літаратурнага жанру і нават канкрэтнага твора. Яны выяўляюць
разнастайныя функцыі, важныя для асэнсавана акрэсленага ўспрымання
мастацкага тэксту: пазнавальную, адрасную, ідэалагічную,
сацыяльна-ацэначную, эмацыйна-экспрэсіўную, кумуляцыйную і інш., якія ў
канкрэтным творы могуць рэалізоўваць усе або некарорыя з названых
уласцівасцей з большай або меншай ступенню выразнасці, адпаведнасці
зместу мастацкага твора, аўтарскай ідэі. Літаратурныя антрапонімы
нярэдка валодаюць канатацыйным значэннем, выяўленне якога звычайна
дасягаецца падрабязным аналізам шырокага кантэксту, фактамі творчай
біяграфіі мастака слова, веданнем жыццёвага лёсу прататыпаў яго
літаратурных персанажаў, часам і глыбокім разуменнем літаратурнага
працэсу ў перыяд стварэння мастацкага твора.
Спіс выкарыстанай літаратуры:
1. Вітка,В.Адкуль Вы, як Вас зваць? – “ЛіМ”. 1990. 23 лістапада
2. Івашка,У. Некаторыя актуальныя пытанні беларускай
антрапанімікі.//зб.”Дыялекталогія і культура беларускай мовы”
Мн.,1991.С.205, 215.
3. Шур, В. З гісторыі ўласных імёнаў – Мн., 1993.
4. Бірыла, М. Беларуская антрапанімія – Мн., 1969.
5.Крыўко, М З антрапаніміі Дзісеншчыны // Беларуская анамастыка Мн.,
1992. С.5-32.
6. Юрэвіч, У. Ад мянушкі да прозвішча // Юрэвіч, У. Слова жывое, роднае,
гаваркое – Мн., 1992.
7. Бірыла, М. Беларуская антрапанімія (структура ўласных мужчынскіх
імён) – Мн., 1982.
8. Ивашко, В. Как выбирают имена – Мн.,1990.
9. Выйсце крыніц – Мн., 1995
Нашли опечатку? Выделите и нажмите CTRL+Enter
